Kanał Elbląski

Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki) – żeglowna droga wodna na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Kanał bywa błędnie nazywany Kanałem Elbląsko-Ostródzkim lub Kanałem Ostródzko-Elbląskim.Pod względem fizyczno - geograficznym kanał położony jest w
makroregionach Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, w
mezoregionach Żuław Wiślanych i Pojezierza Iławskiego.Już od XV wieku rodzi się koncepcja budowy szlaków komunikacyjnych,
pozwalających na szybki i tani transport towarów przez ten tak trudny
teren. W naturalny sposób wykorzystywano do tego wody okolicznych
jezior oraz rzek; Pasłęki, Drwęcy, Wisły i Nogatu. Niestety
niekorzystny układ dróg wodnych, powodował ogromne wydłużenie tras
żeglugowych. Pod koniec XVII wieku, gdy zaczynają się tu rozwijać
manufaktury, rozwiązanie problemy transportu staję się zadaniem
pierwszorzędnym. Dopiero w 1825 roku, pod naciskiem właścicieli
ziemskich, Pruski Parlament Krajowy uchwalił decyzję o budowie kanału w
Oberlandzie.

Budowa kanału rusza więc, ale aż do 1836 roku nie udaję się zrobić nic
poza wskazywaniem kolejnych trudności. Pracami kieruje młody wizjoner,
inżynier Georg Jakob Steenke, który zaproponował najkrótszą drogą z
jeziora Drwęckiego do portu w Elblągu. Najkrótsza trasa nie rozwiązała
jednak największego problemu technicznego... czyli 100 metrowej różnicy
poziomów którą kanał powinien pokonywać! Kolejne lata mijają nad
próbami rozwiązania problemu różnicy poziomów. Steenke wiele podróżuje.
W Bawarii, Belgii i przede wszystkim w Holandii, później w Stanach
Zjednoczonych studiuje zagadnienia konstrukcji hydrotechnicznych. Tam
też zetknął się po raz pierwszy z techniką przewozu łodzi przez poldery
na kołowych wózkach. Szczegółowo poznaje tam konstrukcje śluz i
koncepcję stopni wodnych. Pod koniec 1844 roku, po powrocie do kraju,
rozpoczęto wreszcie roboty ziemne.

Pomysł jest stosunkowo prosty. Statek podpływa nad specjalną ażurową
platformę - wózek, gdzie jest zatrzymywany i cumowany bez konieczności
rozładunku. Wózek platformowy umieszczony jest na szynach, bardzo
podobnych do kolejowych ale o większym rozstawie. Następnie cała
platforma jest wyciągana na linach po pochylni. Liny rozpięte są na
olbrzymich kołach wyciągowych. Każda pochylnia jest dwukierunkowa,
czyli podczas jednego "zjazdu" można jednocześnie wciągać jeden statek
a opuszczać drugi. Szerokość pochylni umożliwia swobodne mijanie się
nawet dosyć dużych jednostek pływających. Nieopodal pochylni
umieszczone są hale maszynowni. Tam znajdują się turbiny, napędzające
maszyny wyciągowe. Do zasilania turbin, wykorzystuje się wodę,
doprowadzaną z wyższego zbiornika, specjalnym niewielkim kanałem
bocznym. Energia spadku wody napędza turbinę, która porusza z kolei
kołowroty potężnej maszyny wyciągowej. Napęd przekazywany jest za
pomocą kół i lin stalowych. Po pokonaniu różnicy wzniesień, statek jest
wodowany w wyższym odcinku kanału, przeprowadza się odcumowanie. Wózek
zsuwa się po szynach poniżej stępki i statek pchany własnym napędem
kontynuuje rejs aż do następnej pochylni. Cała operacja śluzowania na
takiej pochylni trwa około dwadzieścia minut. Statki posuwają się z
prędkością około 6km/h.

Wzdłuż brzegu zbudowano drogę, mosty i kanały wodne do zasilania
turbin. Do roku 1860, wybudowano i uruchomiono cztery pierwsze
pochylnie w Buczyńcu, Kątach, Oleśnicy i Jelonkach. Kanał Elbląski
rozpoczął prace. W latach 1872 do 1881 zbudowano piątą pochylnię w
Całunach, w której zainstalowano nowoczesną turbinę wodną.

Wyposażenie kanału w maszyny i urządzenia techniczne pochodziło z
zakładów w budowy maszyn w Tczewie. Dostarczono tam wykonane, olbrzymie
koła wodne, elementy turbin wodnych w/g projektu Steenke, bramy śluzowe
i niezliczoną ilość stalowych elementów konstrukcyjnych. Wykorzystano
technikę nitowania konstrukcji stalowych z gotowych elementów
wytworzonych w fabryce. Pierwotne zastosowane elementy drewniane,
zastąpione metalowo betonowymi w czasie dwóch kolejnych modernizacji w
latach 1921 do 1926 i 1927 do 1931. Niemały wkład pracy mają też
fabryki elbląskie. Kadrę techniczną i robotników zapewniły okoliczne
miasta i wsie. W roku 1926, po pierwszej modernizacji, obliczono
całkowity koszt budowy na około sześć milionów marek w złocie. Budowa
kanału oprócz rozwiązania komunikacyjnych problemów regionu, dała
poważny impuls gospodarce, przyczyniając się do rozwoju przemysłu
ciężkiego. Pod koniec XIX wieku, przez kanał przepływa kilkadziesiąt
statków towarowych dziennie, przewożąc płody rolne i towary przemysłowe.

Jednak wkrótce po ukończeniu kanału, wydaje się że jego znaczenie
systematycznie maleje. Obok transportu wodnego pojawia się alternatywa
w postaci coraz silniej rozwijającej się kolei, powstaje sieć dróg dla
samochodów a w latach trzydziestych rozwija się lotnictwo. Jednak
kanał, przez kilka dziesięcioleci, spełnia swoje zadanie. Do połowy lat
30, tą drogą spławia się prawie 300000 ton towarów (w roku 1927 prawie
50000 ton). Wraz ze spadkiem znaczenia kanału dla gospodarki regionu,
rośnie jednak jego znaczenie dla rozwoju turystyki.

Kanał Elbląski jest najdłuższym kanałem żeglownym w Polsce. Łączy on
jezioro Drużno z zespołem jezior Ostródzko-Iławskich. Pod względem
krajoznawczym i technicznym jest jednym z najciekawszych szlaków
wodnych nie tylko w Polsce, ale również w skali światowej. Unikalne w
skali europejskiej urządzenia techniczne, jakimi są pochylnie oraz
piękny, urozmaicony krajobraz na całej trasie stanowi niezapomnianą
atrakcje turystyczną. Zasadniczy kanał łączący jez. Drużno z jez.
Szeląg posiada całkowitą długość 83,3km, w tym 43,82 km przypada na
kanał sztuczny, a 39,48 km stanowią jeziora. Wraz z odgałęzieniami
długość Kanału Elbląskiego wynosi 144,3 km. W źródłach nie ma zgodności
jaki punkt jest początkiem i końcem kanału. Czasami przyjmuje się
jezioro Drużno a czasami śluzę Miłomłyn. Nie ma też zgodności co do
nazewnictwa samego kanału. W różnych publikacjach występują najczęściej
nazwy : Kanał Elbląsko - Ostródzki, Kanał Ostródzko - Elbląski, Kanał
Elbląski, Kanał Staropruski, Kanał Oberlandzki.

Współcześnie, czyli ponad 150 lat od budowy kanału, jest on żeglowny i
doskonale utrzymany na całej swej długości. Czynne są wszystkie
urządzenia techniczne, mimo iż niektóre z nich działają już ponad 100
lat! Czynne i sprawne są pochylnie, na których statki przewożone są na
wózkach.