Zbiory zabytkowe Biblioteki Elbląskiej - wybrane problemy badawcze

Zbiory zabytkowe Biblioteki Elbląskiej to nie tylko książki, ale także unikatowe materiały związane z regionem, będąc doskonałym źródłem do badań nad historią kultury, gospodarki czy stosunków społecznych w mieście i regionie.
Do materiałów tych zaliczyć można zbiór elbląskich rękopisów. Jest to stosunkowo niewielka, lecz bardzo ciekawa kolekcja, obejmująca m. in. dziewiętnastowieczne sztambuchy elblążanek i prywatne notatki elblążan (wśród nich kalendarium H. Wiedwalda z ręcznie odnotowanymi ważnymi wydarzeniami w historii Elbląga, notatki L. Neubaur’a dotyczące różnych dziedzin wiedzy oraz zeszyty Margarete Rahnke z uwagami na temat sztuki antycznej, nowożytnej, geografii i ze wspomnieniami z podróży (XIX w.)
W ramach udostępniania zasobu rękopiśmiennego Biblioteki Elbląskiej przygotowywane są do wydania dwa źródła. Pierwsze z nich to „Observationes uber die Elbingsche Einlage und des Nogath=Strohm, wie auch eine Connotation der Weichsel= Nogath und Haffbrüche durch Fabian Horn Aussencämerer Theils in seinem Amte, theils auch nachmahls zusammen getragen und der Posteritat zur Nachricht in die Aussencammer=Lade geliefert worden Ao 1690 den 15 November“, w odpisie Abrahama Grübnau z 1785 r. Dostarcza ono szeregu oryginalnych informacji o klimacie i powodziach na Żuławach w drugiej połowie XVI-XVII w., jak też o kolonizacji holenderskiej w żuławskiej części posiadłości miasta Elbląga. Drugie źródło to odpis kroniki Carla Theodora Zamehla, która obejmuje lata 1332-1629, i w części została oparta o zaginione dzisiaj materiały z archiwum miasta Elbląga. Oba źródła opracowywane są przez prof. dr hab. Wiesława Długokęckiego.
W zbiorach zabytkowych Biblioteki Elbląskiej znajdują się także programy nauczania w elbląskim Gimnazjum (szkole założonej już w 1535 r.), obejmujące wiek XVII, XVIII, XIX i pierwszą połowę XX, a także bogata kolekcja dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych programów szkół średnich z różnych miast niemieckich. Stanowić mogą one materiał do badań m. in. nad różnicami programowymi w różnych szkołach Rzeszy.
Elbląskie programy gimnazjalne mają czasami wartość również ze względu na zawarte w nich rozprawy, w jednym z nich znajdziemy np. uwagi na temat wpływu bogactwa na kulturę duchową i moralną autorstwa J. P. Smith'a (1809-1874), który pełnił w Elblągu funkcję lektora języka angielskiego i francuskiego, a następnie zasłynął jako pruski ekonomista klasyczny, polityk, publicysta, zwolennik liberalizmu gospodarczego. Na przestrzeni wieków z elbląskim Gimnazjum związanych było wiele osób, które później wsławiły się w różnych dziedzinach nauki i nie tylko (m. in. J. W. Süvern – pedagog i polityk, autor reformy szkolnictwa pruskiego), stąd w zbiorach Biblioteki Elbląskiej unikatowe, bo związane z miastem lub samą szkołą druki autorstwa tychże osób.
Kolekcję programów gimnazjalnych uzupełniają inne pozycje (druki i rękopisy), związane z Elbląskim Gimnazjum na przestrzeni wieków, cenne ze względu na swoją regionalność i unikatowość. Są to m. in. osiemnastowieczne, bardzo atrakcyjne wizualnie zeszyty elbląskich gimnazjalistów (powstała już praca licencjacka na temat tych zeszytów jako źródła do poznania dziejów szkolnictwa w Prusach Królewskich w XVIII w. oraz, sporządzona przez Ewę Chlebus – pracownika etatowego Biblioteki Elbląskiej – dokumentacja konserwatorska, poświadczająca stan zachowania obiektów, technikę wykonania i przebieg prac konserwatorskich).
Inna kolekcja godna uwagi to księgozbiór Neumann’a. F. Neumann przekazał swój księgozbiór, a także kolekcję monet, map, planów i miedziorytów miastu Elbląg na mocy zapisu testamentowego. Max Töppen (Erinnerungen an F. Neumnann, „Altpreußische Monatsschrift” 1869) ocenia zbiory Neumanna jako nieszczególnie wartościowe. W istocie pozostałości jego księgozbioru, które zachowały się do dziś nie przedstawiają wielkiej ze względu na poszczególne pozycje, są jednak cenne ze względu na powiązania z właścicielem – historykiem-amatorem, znawcą i miłośnikiem historii regionalnej, autorem wielu przyczynków (m. in. na temat Truso), z których większa część nie ukazała się jednak drukiem. Neumann zasłynął jednak przede wszystkim jako znalazca tzw. „Księgi Elbląskiej” – najstarszego zwodu prawa polskiego.
Źródłem do badań nad elbląskimi elitami patrycjuszowskimi oraz życiem codziennym (zwłaszcza kulturą funeralną i weselną) w osiemnastowiecznym Elblągu jest zbiór druków okolicznościowych z tego okresu. Obejmuje on druki weselne, żałobne i inne okolicznościowe (np. gratulacyjne z powodu zaliczenia w poczet Rady Miejskiej). Duża ich część związana jest z Gimnazjum Elbląskim, pozostałe dotyczą osób prywatnych, piastujących najczęściej wysokie urzędy i ich rodzin. Druki te zawierają dane biograficzne osób, którym zostały poświęcone, niekiedy bardzo szczegółowe (np. opis objawów choroby, na którą zmarły). Stanowić mogą one także przedmiot zainteresowania literaturoznawców jako miniaturowe formy literackie. Duża część tychże druków opracowana została już przez pracowników naukowych uniwersytetu w Osnabrück pod kierownictwem profesora Karla Garbera w ramach projektu badającego prywatne dokumenty okolicznościowe zgromadzone w europejskich archiwach i bibliotekach.
Jednym z najczęściej wykorzystywanych źródeł w pracach dotyczących historii Elbląga i okolic w XIX i pierwszej połowie (do 1945 r.) jest historyczna lokalna prasa osiemnasto-, dziewiętnasto- i dwudziestowieczna, w tym 104 numery najstarszego elbląskiego czasopisma „Elbingsche Anzeigen von Handlungs- ökonomischen, historischen und literarischen Sachen”, które zaczęło wychodzić w 1787. W zbiorach zabytkowych Biblioteki Elbląskiej znajduje się ponad dwadzieścia tytułów prasy elbląskiej z okresu od końca XVIII. do lat czterdziestych XX w. Są to dzienniki, prasa religijna, jeden periodyk naukowy („Elbinger Jahrbuch”), gazety będące organami prasowymi poszczególnych organizacji lub adresowane do konkretnego grona odbiorców („Freie Lehrerzeitung”, „Das Blatt des CVJM”). Stanowią one jedno z najlepszych źródeł do poznania życia społecznego, ekonomicznego i kulturalnego miasta w danym okresie, bez którego trudno się obejść, prowadząc prace badawcze w tym zakresie. Prasa elbląska w okresie 1787-1945 doczekała się do tej pory jednej monografii (M. Andrzejewski) oraz kilku pomniejszych przyczynków autorów polskich i niemieckich. W latach 30stych pojawiają się w elbląskiej prasie codziennej fotografie ilustrujące życie miasta (są to fotografie zarówno obiektów, jak i osób), które – choć słabej jakości – są jednak unikatowym źródłem ikonograficznym.
Podobnego rodzaju źródłem są dziewiętnastowieczne druki ulotne. Jest to unikatowa kolekcja, pozwalająca na poznanie różnych aspektów życia w Elblągu w tym okresie. Kolekcję tworzą m. in. statuty stowarzyszeń (dobroczynnych, religijnych, śpiewaczych, handlowych), resurs, banków, elbląskiej giełdy, kas chorych i wdowich, przepisy dotyczące podatków komunalnych, bezpieczeństwa pożarowego, pracy w poszczególnych zakładach (m. in. Schichau’a), druki jubileuszowe, sprawozdania z obchodów różnych uroczystości i działalności stowarzyszeń, katalogi wystaw, memoriały m. in. odnośnie budowy kolei wschodniej.
Wśród druków tych wyodrębnić należałoby zbiór plakatów, afiszy i programów teatralnych dziewiętnastowiecznych i z pierwszej połowy XX w.: Druki te powiązane są w większości z elbląskim przedwojennym Teatrem Miejskim (Stadttheater), dają wgląd w profil repertuarowy, a co za tym idzie upodobania publiczności, ceny biletów etc. W kolekcji znajdują się także afisze koncertów lokalnych stowarzyszeń, występów przyjezdnych cyrków i trup teatralnych, żywych obrazów itp. Ciekawostką są plakaty świadczące o elbląskich tournee ówczesnych gwiazd światowego formatu, m. in. Lydii Thompson (1838-1908) – brytyjskiej tancerki, prekursorki burleski. Kolekcja tych dokumentów może być źródłem do badań nad elbląskim teatrem lub – szerzej - elbląskim życiem kulturalnym i społecznym w XIX i pierwszej połowie XX w.
Oddzielną kolekcją jest wreszcie kolekcja H. Nitschmanna, do której należą obok opublikowanych dzieł jego autorstwa (m. in. szkic historyczny o literaturze polskiej, „Hogia” - poemat epicki oparty na staropruskich motywach), także dokumenty osobiste i rodzinne Nitschmann’a (m. in. spisany jego ręką testament w języku polskim), muzykalia z jego kolekcji, zbierane przez niego plakaty i afisze i sporządzone przez niego notatki dotyczące różnych spraw i tematów. Postać i działalność Nitschmann’a byłyprzedmiotem zainteresowania i badań uczonych już od wczesnych lat sześćdziesiątych (L. Jarzębowski). Dotychczasowe prace badawcze nad Nitschmannem oscylowały wokół różnych aspektów jego działalności (Nitschmann jako polonofil i tłumacz literatury polskiej, jako kompozytor i miłośnik muzyki, kontakty Nitschmann’a z różnymi środowiskami naukowymi, bibliofilska wartość zbiorów Nitschmann’a). Biblioteka Elbląska była też organizatorem zorganizowanej w setną rocznicę śmierci Nitschmann’a poświęconej mu naukowej sesji. Wciąż pozostaje jednak wiele zagadnień, które stanowić mogą pole do badań naukowych. Ostatnio Nitschmannem zainteresowali się badacze niemieccy (R. Buurman), koncentrując się na jego znaczeniu na płaszczyźnie wzajemnych oddziaływań kultury polskiej i niemieckiej.