Mennonici w Elblągu

Pierwsi mennonici pojawili się w Elblągu w połowie XVI w. Elbląg ucierpiał znacznie w wyniku wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521, w związku z czym mennonici jako pracowici i sprawni kolonizatorzy zostali przez władze miejskie ściągnięci z Niderlandów, gdzie byli prześladowani, by zagospodarowali podmiejskie dobra. Na mocy edyktu królewskiego z 1550 r. nie wolno im jednak było osiedlać się w samym mieście, a ci, którzy już w nim zamieszkiwali, winni byli je opuścić w przeciągu 14 dni. Nakaz ten, podobnie zresztą jak i kolejne (m. in. wydany przez Zygmunta Augusta w 1556 r.) nie był jednak przez Radę Miejską wcielany w życie z przesadną gorliwością. Świadczy o tym fakt, że gdy w 1571 r. kaznodzieja z kościoła NMP zaprotestował przeciwko obecności w mieście mennonitów, zatrudnionych przy zagospodarowywaniu miejskich nieużytków (tzw. Ellerwald), Rada dała im czas na opuszczenie terenu miasta do Wielkanocy 1572, następnie termin ten przedłużono do jesieni, tak by mogli oni zebrać swoje plony, po czym datę przymusowego opuszczenia miasta przesunięto na Trzech Króli 1575 aż wreszcie sprawa ucichła.
W 1585 dwaj elbląscy wyznawcy nauki Menno Simmonsa – Jost von Kampen i Hans von Köln otrzymali obywatelstwo miejskie oraz pozwolenie na handel jedwabiem, który do tej pory w Elblągu nie istniał. W 1610 przywilej ten otrzymało więcej mennonitów i dwa lata później ich wspólnota składała się już z 16 rodzin. Ich egzystencja była utrudniona przez nakazy wiary, zabraniające im m. in. składania przysiąg czy służby wojskowej (dotyczyło to także zakazu chodzenia w patrolach gwardii obywatelskiej, gdyż wiązało się to z noszeniem broni), jednak czyniono dla nich wyjątki (przysięgę składali za pomocą zgodnej z ich sumieniem formuły „tak”, „nie”, od noszenia broni natomiast wykupywali się).
Pierwsza świątynia mennonicka w Elblągu mieściła się w zakupionej w 1590 r. przez wspominanego już Josta von Kampe kamienicy (zachowana zabytkowa kamienica przy ul. Garbary, o przeznaczeniu budynku informuje dziś stosowna tabliczka). Początkowo nabożeństwa w świątyni mogły odbywać się tylko potajemnie, dopiero od XVIII w. elbląscy mennonici mogli odbywać swoje praktyki jawnie). Kamienica von Kampe służyła elbląskiej gminie mennonickiej aż do 1900 r. W tym roku wybudowany został nowy, większy kościół (również zachował się do dziś, jest to budynek, w którym obecnie mieści się świątynia polsko-katolicka). Nabożeństwa w kościele w Elblągu odbywały się w każda niedzielę i dni świąteczne, w Ellerwald natomiast w każdą pierwszą niedzielę miesiąca.
Od początku elbląska gmina mennonicka składała się z dwóch wspólnot: miejskiej (Elbląg) i wiejskiej (Ellerwald). W 1798 r. doszło do przejściowego rozłamu, gdy wybrany na najstarszego gminy Peter Dick z Ellerwaldu nie spotkał się z aprobatą miejskiej części wspólnoty, która na swego najstarszego wybrała Antony’ego Wölke. Po śmierci tego ostatniego w 1804 r. wspólnota zjednoczyła się na nowo.
W 1904 r. elbląscy mennonici nabyli leżącą poza miastem parcelę na swój cmentarz (wcześniej ich zmarli grzebani byli na miejskich cmentarzach protestanckich, dochodziło jednak na tym tle do starć z duchownymi ewangelickimi).
W 1921 gmina mennonicka Elblag-Ellerwald liczyła 736 osób. Większość spośród elbląskich wyznawców nauki Menno Simmonsa parała się rolnictwem i kupiectwem. Wynagrodzenie za swój urząd pobierał tylko najstarszy gminy.
W połowie XIX w. powstała – obok gminy Elbląg-Ellerwald – nowa gmina mennonicka w mieście, zwana Elbinger Mennonitengemeinde. Narodziła się ona z inicjatywy grupy lepiej wykształconych mennonitów z miasta, których nie zadowalały kazania wiejskich kaznodziejów (funkcję tę sprawował zwykle mennonita z Ellerwaldu) i którzy życzyli sobie poprawy poziomu nauczania młodzieży. Grupa ta zapraszała królewieckiego kaznodzieję Carla Hardera, który ukończył teologię w Halle, by od czasu do czasu wygłaszał kazania w Elblągu (spotkania te odbywały się za zgodą elbląskiego magistratu w kościele Św. Ducha).
Gdy jednak królewiecka gmina mennonicka została wykluczona ze wspólnoty mennonickich gmin w Prusach Zachodnich (stało się tak, gdy na swe łono przyjęła ona usuniętego z gminy w Różańcu mennonitę), elbląska gmina zakazała Harderowi dalszego nauczania w mieście. W odpowiedzi na to część elbląskich menonitów odłączyła się od rodzimej gminy i w 1852 wybudowała nową świątynię. W tym samym roku do nowej gminy należały już 24 rodziny. W 1869 r. gmina uniezależniła się (wcześniej była zależna od wspólnoty w Królewcu, a następnie w Gdańsku). W 1882 r. należało do niej 298 osób, w 1922 już 450.