Elbląskie cechy rzemieślnicze

Powstawanie elbląskich cechów rzemieślniczych związane było ściśle z rozwojem handlu. Były to organizacje zrzeszające rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych specjalności. Do Polski przywędrowały z Niemiec w XIII w. Miasta otrzymywały prawo do organizacji cechów w momencie swej lokalizacji. Każdy cech posiadał swój statut regulujący jego funkcjonowanie. Podstawowym zadaniem cechów była ochrona interesów jego członków wobec rady miejskiej, kupców, wsi oraz konkurencji (na sprzedaż wyrobów rzemieślniczych z innych miast zezwalano tylko okazjonalnie w czasie jarmarków). Od XIII w. rzemieślnicy byli zobligowani do przystępowania do cechu (tak zwany przymus cechowy). Członkami cechów byli mistrzowie, posiadający obywatelstwo miejskie i własne warsztaty. Do cechów należeli też (choć nie cieszyli się pełnią praw) czeladnicy i terminatorzy. Mistrzami stawali się oni po zdaniu egzaminu mistrzowskiego, co nie było łatwym zdaniem, zwłaszcza począwszy od XV w., kiedy to zaczęto ograniczać dostęp do zawodu zwłaszcza osobom z zewnątrz (niespokrewnionym i niespowinowaconym z członkami cechu), m. in. poprzez podnoszenie opłat, ograniczanie liczby mistrzów oraz celowo trudnym egzaminom – np. wykonanie tzw. majstersztyku (niem. Meisterstück) – wyrobu, odznaczającego się dobrą jakością, starannością wykonania, innowacyjnością itp. Niejednokrotnie kandydata obligował przymus kilkuletniej wędrówki po innych miastach, w celu zapoznania się z nowymi technikami, doskonaleniem warsztatu etc. Poza wzajemnym wsparciem i ochroną interesów członków, cech spełniał także i inne funkcje, m. in. religijne. Każdy cech miał swojego patrona, własne nabożeństwa, niejednokrotnie fundował kaplice lub ołtarze do kościoła, m.im. w elbląskiej katedrze św. Mikołaja znajdują się ołtarze boczne ufundowane przez flisaków wiślanych, słodowników, czeladników szewskich (np. patronem wszystkich złotników był św. Eligiusz - święto obchodzone 1 grudnia). Rola społeczna i kulturalna cechów polegała m. in. na organizowaniu czasu wolnego i życia towarzyskiego swoim członkom. Cechy roztaczały też opiekę nad wdowami i sierotami po zmarłych rzemieślnikach, w razie zagrożenia miasta najazdem - brały udział w jego obronie, miały wyznaczone do obrony fragmenty murów lub fortyfikacji. Cechy były też liczącą się siłą polityczną w mieście, biorąc udział w konfliktach pospólstwa i plebsu z patrycjuszami. W XIV wieku istniało w Elblągu już 17 cechów. Przykładowe cechy to m.in.: piekarze, rzeźnicy, bednarze, rymarze, kołodzieje, rękawicznicy, kapelusznicy, siodlarze, kotlarze, szewcy, kuśnierze, złotnicy etc. Elbląg był przez wieki miastem portowym i do tego dość zamożnym. Rozległe kontakty handlowe, a także bliskość Gdańska i Malborka dawały możliwość i dobry klimat do rozwoju różnych rzemiosł. Produkty wytwarzano na potrzeby miejscowej ludności jak i na handel. Sporo produktów uzyskało cechy charakterystyczne, m.in. meble elbląskie. Wyrabiano różne przedmioty codziennego użytku o dobrej jakości technicznej i wysokich walorach estetycznych. Były to piękne wyroby artystyczne świadczące o gustach mieszczan oraz wielkich umiejętnościach rzemieślników elbląskich. Obecność obcokrajowców w mieście oraz wysoki poziom intelektualny patrycjatu, umożliwiły rzemieślnikom elbląskim nie tylko korzystanie z popularnych wówczas gotowych wzorników, ale inspirowały do własnych poszukiwań i tworzenia niejednokrotnie doskonałych jakościowo i odrębnych stylowo. XVI i XVII wiek to okres największego rozkwitu oświaty, sztuki i rzemiosła w dawnym Elblągu. Dominowały cechy takie jak: kamieniarstwo, meblarstwo, rzemiosło, złotnictwo, garncarstwo, murarstwo, fryzjerstwo, czy krawiectwo. O zamożności dawnych elblążan świadczą również wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych na Starym Mieście. Archeolodzy w miejscach dawnych kamienic wydobyli tysiące wyrobów z bursztynu, ceramiki, szkła, metali itp., które świadczą o wielkim kunszcie elbląskich rzemieślników oraz rozległych kontaktach handlowych, jakie miasto Elbląg nawiązywało z innymi równie znaczącymi metropoliami (handel lądowy i morski). W Elblągu rozkwitał również cech jubilerski, gdyż istniał duży popyt na artykuły ozdobne i okazjonalne, jak również na biżuterię. Powstawały liczne bractwa świeckie i religijne, dzięki którym wzrastała zamożność warstwy mieszczańskiej (pierwsze wzmianki o elbląskim cechu złotników pochodzą już z XIV wieku). W 1502 r. cech ten nabył kaplicę św. Tomasza w kościele św. Mikołaja, co świadczyć może o jego znaczeniu i prestiżu. Cech zajmował elitarną pozycję - przede wszystkim stan majątkowy stawiał ich w rzędzie najbogatszych w mieście.

Elbląskie Muzeum w swoich zasobach posiada unikalną kolekcję związaną z historią regionu. Tworzą ją okazy archeologiczne związane z funkcjonowaniem osady Truso, średniowieczne przedmioty codziennego użytku. Do naszych czasów przetrwały instrumenty muzyczne, znaki pielgrzymie, tabliczki woskowe, zabawki dziecięce, meble, ceramika, przedmioty z cyny i srebra - przepiękne eksponaty, które obrazują mistrzowski poziom rzemiosła elbląskiego w XVII – XVIII w.

Biblioteka Elbląska w swoich zbiorach posiada również wiele dokumentów związanych z rzemiosłem, m. in. “Die Zünfte der Stadt Elbing bis zum Einzug der Schweden 1626” Alfreda Matz’a. Dokument na temat elbląskich cechów do roku 1626. Omawia początki ich zawiązywania, stosunek do innych warstw miejskiej społeczności, do władz duchowych i świeckich, ich organizację i życie wewnętrzne (terminatorzy, czeladnicy, mistrzowie, rola kobiet w cechach), regulacje dotyczące produkcji i konsumpcji, przyczyny zaniknięcia cechów. Innym ważnym dokumentem w zbiorach jest „Statut für die Kaufmannschaft zu Elbing” - statut z 1824 r. powołujący do życia korporację kupiecką w Elblągu. Zrzeszał on wszystkich elbląskich kupców, posiadających obywatelstwo miasta i cieszących się nieposzlakowaną opinią. Do korporacji należeć mogli przewoźnicy morscy, wykluczeni z niej byli natomiast straganiarze, domokrążcy, sprzedawcy artykułów żywnościowych, druciarze i handlarze starzyzną. Jedynie poprzez przyjęcie do korporacji i wpisanie do tzw. „Rolle” kupiec mógł bez ograniczeń wykonywać swój zawód. Decyzję w sprawie, czy dany interes należy do branży kupieckiej i czy w związku z tym jego właściciel powinien przystąpić do korporacji podejmował magistrat po zasięgnięciu opinii najstarszych kupiectwa. Kupcy z zewnątrz nie posiadający elbląskiego obywatelstwa i niezrzeszeni w korporacji mogli swoje interesy prowadzić tylko za pośrednictwem miejscowych kupców. Do korporacji mogli należeć zarówno mężczyźni jak i kobiety (§4), jednak prestiżowe funkcje sprawować mogli tylko ci pierwsi (§14). Wdowy po członkach korporacji mogły dalej prowadzić odziedziczoną po mężach działalność bez konieczności ubiegania się o członkostwo.

Od warunków gospodarczych i politycznych miasta, a także od wewnętrznej sytuacji cechu zależał rozwój różnych rzemiosł oraz handlu. Na początku XIX wieku miasto zostało zdegradowane do roli portu rzecznego w lokalnym handlu (spowodowane to było przede wszystkim płytkością Zalewu Wiślanego i dróg wodnych prowadzących do Elbląga, a także ich wąskością). Kryzys handlu morskiego, który spowodował recesję gospodarczą miasta wywarł ogromny wpływ na rodzime rzemiosło. Liczba majstrów i osób pracujących na własny rachunek zaczęła spadać. Miejscowi kupcy zaczęli inwestować w manufaktury i fabryki. Rozwinął się przemysł tkacki, farbiarski i szklarski. Powstawały liczne zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, tytoniowe, mydlarnie, olejarnie, krochmalnie (ważnym działem przemysłu była budowa statków). Miasto zaczęło się przeobrażać w ośrodek przemysłu metalowego.

źródła:

http://www.gim3.elblag.pl/prace/2010-11/d_wilk-gospodarka_elblaga_w_latach_20_i_30_xx_wieku_(wybrane_aspekty).pdf
Gierszewski S., Elbląg. Przyszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1978 r.
Historia Elbląga: T. III, cz.1 pod red. Andrzeja Grotha, Gdańsk 2000 r.
Elbinger Jahrbuch, 1919/20, H. 1, S. 44-94
na zdjęciu: Dom Cechu Kramarzy przy ulicy Garbary 29
tł. z niem. Joanna Szkolnicka