Historia, artykuły, słownik historyczny

Prasa elbląska do 1945 roku

  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • warning: Parameter 1 to theme_field() expected to be a reference, value given in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/includes/theme.inc on line 170.
  • : Function ereg() is deprecated in /home/elaiter/public_html/wortal_historyczny/modules/paging/paging.module on line 106.
Autor: Andrzej Groth | Kategoria: Czasopisma regionalne | Data utworzenia: 30.12.2009

Druga połowa XVIII wieku była okresem ożywionej akcji wydawniczej. Nowe tendencje umysłowe oddziaływały dodatnio na rozwój czytelnictwa i popyt na słowo drukowane. Istniejąca w Elblągu pod koniec XVIII stulecia jedna placówka wydawnicza nie wystarczała już na potrzeby mieszkańców miasta. Obok istniejącej oficyny drukarskiej Johanna Gotlieba Nohrmana w 1785 r. powstała druga założona przez Friedricha Traugotta Hartmanna. Z jego osobą związane są pierwsze w Elblągu inicjatywy prasowe. Friedrich Traugott Hartmann pochodził ze Śląska, studiował prawo i skarbowość państwową we Frankfurcie nad Odrą. Po studiach był aplikantem sądowym w sądzie apelacyjnym oraz sekretarzem w Królewskim Urzędzie Loteryjnym w Berlinie. W Berlinie rozpoczął także działalność pisarską. W 1783 r. Hartmann zwrócił się do króla Fryderyka II z prośbą o wydanie mu zezwolenia na prowadzenie księgarni i drukarni w Elblągu. Odpowiedni królewski przywilej otrzymał w kwietniu 1784 roku. W lipcu 1785 r. Hartmann uruchomił w Elblągu księgarnię i drukarnię : „Hartmann, Heymann und Kompagnie”. Przedsiębiorstwo prowadzone przez Hartmanna do spółki z Heymannem przetrwało do połowy 1788 roku. W latach następnych prowadził już samodzielnie przedsiębiorstwo – „Friedrich Traugott Hartmann – Comtoir für die hiesigen öffentlichen Blätter (in Spieringsstraße nr 342)”. W 1787 r. wydał on pierwsze elbląskie pismo. Jej pierwszy numer zatytułowany „Elbingsche Anzeigen von Handlungs – ökonomischen, historischen, und literarischen Sachen” ukazał się 31 maja 1787 roku. Datę tę uznaje się za dzień narodzin prasy w Elblągu. Pismo ukazywało się dwa razy w tygodniu : w poniedziałki i czwartki. Liczyło cztery strony ; wyjątkowo ukazywały się dodatkowo dwie strony, jako dodatek do odpowiedniego numeru. Pierwsza strona obok tytułu pisma i herbu Elbląga z orłem zawierała numer kolejny egzemplarza oraz datę dzienną. Układ gazety był dwukolumnowy, jedynie rozporządzenia władz drukowano w jednej kolumnie na całą szerokość gazety. Strona graficzna pisma była więc prosta i nie ulegała zmianom. Pierwsza gazeta elbląska pod względem graficznym i treściowym nie wyróżniała się wśród innych współczesnych mu pism, i – jak sądzi badacz prasy elbląskiej Marek Andrzejewski – pierwowzorem dla niej były pisma ukazujące się w Gdańsku i Królewcu. Gazeta składała się z dwu części. W pierwszej znajdowały się publikacje o tematyce ekonomicznej, historycznej, geograficznej, etnograficznej i literackiej. Omawiano i sygnalizowano w tej części również nowości wydawnicze. Czytelnik znajdował tam również informacje o książkach i publikacjach, które można było nabyć w księgarni Hartmanna. W części drugiej znajdowały się informacje o żegludze elbląskiej, cenach zbóż i innych towarów, kursie wekslowym, rozporządzenia władz miejskich i płatne ogłoszenia. Gazeta przeznaczona była przede wszystkim dla kupców i mieszkańców miasta, pojedyńcze jej egzemplarze docierały także do kupców miast sąsiednich, w tym i Gdańska. Nakład „Elbinger Anzeigen….” wynosił 130 – 150 egzemplarzy. Jego kolportażem trudniła się głównie księgarnia wydawcy, ale pismo można było nabyć także w urzędach pocztowych. Gazeta początkowo miała wyraźny apolityczny charakter. Od roku 1790 zamieszczano w niej coraz częściej bieżące informacje polityczne – np. dwa artykuły poświęcone rewolucji francuskiej. Czyniono to jednak ostrożnie i z opóźnieniem. Od 7 września 1778 r. Friedrich Traugott Hartmann zaczął wydawać kolejne pismo – „Kirchenzettel der Stadt Elbing” Początkowo przynosiło ono ogłoszenia o porządku niedzielnych nabożeństw kościelnych, z czasem zamieszczano w nim kazania kaznodziei, teksty pieśni które miały być śpiewane w kościołach luterańskich i zapowiedzi przedślubne. Pismo ukazywało się raz w tygodniu i cieszyło się wśród mieszkańców Elbląga sporym powodzeniem. Zaprzestano je wydawać w 1829 roku. W 1798 r. również z inicjatywy F. T. Hartmanna zaczęło się ukazywać pismo „Aller – höchst genehmigte königliche Westpreussische Elbingsche Zeitung von Staats – und gelehrten Sachen”, na którego druk Hartmann uzyskał zgodę od władz pruskich. Odbiorcą pisma byli głównie mieszkańcy Elbląga. Wychodziło ono do końca lat dwudziestych XIX stulecia. Wśród badaczy prasy elbląskiej spotyka się pogląd, że pismo to było kontynuacją „Elbingsche Anzeigen”. Do jednej z wcześniejszych inicjatyw prasowych w Elblągu należy wydany w 1824 r. przez kupca Augusta Albrechta pismo „Elbinger Anzeigen”. Jego pierwszy numer wyszedł z drukarni w święto Bożego Narodzenia 1824 roku. Ukazywało się ono w środy i soboty w nakładzie 800 – 1200 egzemplarzy. „Elbinger Anzeigen” miały cztery strony małego formatu. Pismo znajdowało odbiorców wśród mieszkańców Elbląga, czytali je zapewne także polscy oficerowie i żołnierze powstania listopadowego internowani w pobliżu miasta, o czym świadczą zamieszczane w piśmie ogłoszenia w języku polskim. Redagowane ono było w duchu demokratycznym. Przejawem liberalnego nastawienia wydawcy było m. in. zainicjowanie przez niego zbiórki pieniężnej dla wsparcia niepodległościowych dążeń Greków. Było to pismo opiniotwórcze, a jego nakład dochodził do 2500 egzemplarzy. Od 1831 r.August Albrecht wydawał także pismo „Elbinger Zeitung”. Jego nakład wynosił 130 egzemplarzy. Początkowo wychodziło ono raz, później trzy razy w tygodniu. W 1834 r. August Albrecht sprzedał drukarnię i prawa do wydawanych przez siebie pism przybyłemu do Elbląga z Królewca Agathanowi Wernichowi. , który w 1852 r. połączył oba pisma. Odtąd ukazywało się tylko jedno pismo pod nazwą „Elbinger Zeitung und Elbinger Anzeiger” Po śmierci w 1868 r. Agathona Wernicha pismo przejął jego syn Gustav Wernich, a następnie najmłodszy syn Agathona – Ernst Wernich. Ten ostatni w 1873 r. ożenił się w Berlinie z aktorką Emilie von Nordheim, która w 1892 r. w wyniku postepowania rozwodowego została właścicielką „Elbinger Zeitung”. W jej posiadaniu gazeta znajdowała się do października 1897 roku. Kolejnym właścicielem pisma była rodzina Muscate i Venzki z Grudziądza. Kierownictwo gazety objął Paul Muscate. Odgrywał on nie tylko pierwszoplanową rolę w dzienniku, ale także w życiu kulturalnym miasta. Jego kompetencje zawodowe i aktywność sprawiły, że „Elbinger Zeitung” stała się ważnym pismem nie tylko w Elblągu, ale również w skali prowincji zachodniopruskiej. Poważne problemy zdrowotne zmusiły go w 1910 r. do rezygnacji z działalności zawodowej. Kolejnym dyrektorem pisma został Max Stein, otwarty na kwestię modernizacji gazety i zwiększenia jej atrakcyjności. Przed wybuchem I wojny światowej nakład „Elbinger Zeitung” przewyższał łączny nakład wszystkich innych dzienników jakie ukazywały się w tym czasie w Elblągu i wynosił 11 tysięcy egzemplarzy (1911 r.). Gazeta dominowała na elbląskim rynku prasowym, pełniąc zarazem funkcję opiniotwórczą. Również w okresie międzywojennym „Elbinger Zeitung” była nadal najbardziej liczącym się pismem w Elblągu, o czym świadczy stale zwiększająca się wysokość nakładu – z 20 tysięcy egzemplarzy w 1923 r. do ponad 37 tysięcy w latach 1936 – 1937. Na profil gazety , obok wspomnianego już Maxa Steina duży wpływ wywierali : Rudolf Meiselbach – redaktor części lokalnej, Hans Hanspach – znakomity felietonista, Adolf Dehler – redagujący do 1933 r. część polityczną, Adolf Meyer, Erwin Venz, Fritz Bose – zastępca dyrektora wydawniczego, a także Karl Rikmann – zajmujący się problematyką sportową. Na początku lat dwudzestych XX stulecia „Elbinger Zeitung” miała osiem stron objętości , później jej objętość zwiększyła się do 10 – 12 stron, a wydania sobotnio – niedzielnego do 14 stron. Na pierwszej stronie gazety znajdował się zazwyczaj artykuł redakcyjny i informacje polityczne; tematyka lokalna zajmowała trzecią i czwartą stronę. Do tematów często poruszanych na łamach gazety należały zagadnienia polityczne. Gazeta była uwrażliwiona również na zagadnienia lokalne i regionalne (np. w 1920 r. pierwszą stronę zajęłą informacja o zamknięciu zakładów Schichaua), omawiano także wydarzenia kulturalne, zamieszczano sprawozdania z imprez sportowych, powieści w odcinkach oraz programy radiowe. Dużą wagę przywiązywano w piśmie do dodatków takich jak np. „Die Frau” (Kobieta), „Die Kinderbeilage”(Dodatek dziecięcy), „Feierstunden” (Godziny wypoczynku), które podnosiły atrakcyjność gazety. „Elbinger Zeitung” była gazetą przeznaczoną dla szerokiego kręgu odbiorców, poprawnie redagowaną, niezależną i neutralną. Po dojściu w Niemczech nazistów do władzy i przejęciu przez nich kontroli nad prasą doszło do zmian personalnych w „Elbinger Zeitung”. W 1933 r. redakcję musiał opuścić Adolf Dehler, później – Max Stein. Mimo dyskryminacji, osoby które redagowały gazetę starały się nie upodabniać dziennika do typowych gazet nazistowskich. W dniu 1 kwietnia 1943 r. „Elbinger Zeitung” – najstarsza elbląska gazeta zakończyła swój długi – ponad stuletni żywot. Została ona wykupiona przez NSDAP. Z „Elbinger Zeitung” i organu propagandowego NSDAP Okręgu Prusy Zachodnie – „Westpreussische Zeitung” została utworzona nowa gazeta „Neue Elbinger Zeitung”. Kierował nią Hans Wolfgang Stempel. Wychodziła ona codziennie do końca stycznia 1945 roku. W okresie Wiosny Ludów zaczął wychodzić „Elbinger Volksbote”. Pierwszy numer tego demokratycznego i liberalnego pisma ukazał się 7 kwietnia 1848 r. Inicjatorem powstania pisma był nadburmistrz Elbląga Adolph Philips, przywódca elbląskich liberałów. Wydawał je Jacob von Riesen wraz z grupą osób skupionych wokół Stowarzyszenia Ojczyźnianego (Vaterlandverein), a redagował początkowo Walter Rogge, a następnie W. Matthias. „Elbinger Volksbote” wychodził dwa razy w tygodniu do początku stycznia 1849 r., kiedy w jego miejsce zaczął ukazywać się „Neue Elbinger Anzeiger”. Pismo wychodziło trzy razy w tygodniu : w poniedziałki, środy i soboty, a od lipca 1865 r. – codziennie. Czytelnikami jego było przede wszystkim elbląskie kupiectwo i ludzie wolnych zawodów. Pod koniec lat czterdziestych XIX stulecia „Neue Elbinger Anzeiger” miał 700 abonamentów. Później pismo zmieniło nazwę na „Altpreussische Zeitung”. Jak jej poprzedniczka gazeta była organem elbląskich demokratów. Liczyła ona cztery strony, ukazywała się od poniedziałku do niedzieli, a jej nakład osiągnął 11 tysięcy egzemplarzy. Na jej łamach zamieszczano aktualne informacje ze świata , wiadomości lokalne oraz informacje z Malborka i Ostródy, gdzie gazeta posiadała swoje filie. Ważną stroną gazety były reklamy, zapowiedzi teatralne i koncertów muzycznych. Raz w tygodniu ukazywał się dodatek specjalny „Tägliche Unterhaltungsbeilage”, w którym zamieszczano zapowiedzi wydawnicze z zakresu literatury pięknej i powieść w odcinkach. Jej kontynuatorką były od 1910 r. „Elbinger Neuste Nachrichten”, których nakład w 1914 roku wynosił 1200 egzemplarzy. W okresie Wiosny Ludów powstało kolejne elbląskie pismo – „Elbinger Morgenblatt”. Żywot tego konserwatywnego pisma był jednak krótki. Pierwszy jego numer ukazał się 1 maja 1848 r. – ostatni w kwietniu 1849 roku. Efemerydą okazało się również kolejne elbląskie pismo – „Elbinger Intelligenzblatt”. Ukazywało się ono od grudnia 1853 r. do końca roku 1854. Pismo ograniczało się wyłącznie do zamieszczania ogłoszeń i nie udało mu się zdobyć większych wpływów. Jeszcze krótszy żywot miał wydawany przez Riedela „Elbinger Anzeiger”, który ukazywał się od 17 marca 1883r do 6 sierpnia tegoż roku oraz zachowawczy „Elbinger Tageblatt”(28 XI 1884 – 31 I 1885) – drukowany przez Reinholda Kühne. Należy również wymienić narodowo – liberalny „Elbinger Volksblatt”, redagowany przez księgarza Carla Meissnera. Ukazywał się on od 3 sierpnia 1867 r. do 31 grudnia 1870 roku w łącznej liczbie 379 numerów. Własne pisma posiadała także elbląska społeczność żydowska W latach 1876 – 1879 ukazywało się „Israelische Gemeindeblatt”, a od 1879 r. „Israelische Gemeinde und Familienzeitung”. Oba pisma były tygodnikami o niskim – nie przekraczającym sto egzemplarzy – nakładzie. Po zakończeniu I wojny światowej na elbląskim rynku prasowym nastąpiło wyraźne ożywienie. Obserwujemy także zróżnicowanie ideologiczne i powstanie pism reprezentujących elbląską lewicę. W dniu 22 października 1919 r. ukazał się w mieście pierwszy numer organu elbląskiej Partii Socjalistów Mniejszych i Wolnych Związków Zawodowych – „Elbinger Volksstime”. Jego nakład wynosił około 500 egzemplarzy i ukazywał się sześć razy w tygodniu. Gazetą kierował Franz Rudnitzki. Cieszyła się ona sporą poczytnością wśród elbląskiego proletariatu. W piśmie dominowała problematyka polityczna, kwestie lokalne traktowane były marginalnie. Przestało się ono ukazywać w październiku 1922 roku. Pismem elbląskiej lewicy była również „Elbinger Volkszeitung”. Ukazywało się ono w latach 1919 – 1920 i adresowane było nie tylko do mieszkańców Elbląga, ale również do sympatyków socjalistów większościowych w pobliskich powiatach. Interesy socjaldemokracji elbląskiej reprezentowało również pismo „Freiheit”. Nie zdobyło ono jednak trwałego miejsca na elbląskim rynku prasowym. Ukazywało się ono w latach 1921 – 1922. Radykalizmem społecznym charakteryzowało się także „Freie Presse”, która ukazywała się w latach 1919 – 1933. Pismo było kierowane do zwolenników socjaldemokracji zamieszkałych nie tylko w Elblągu ale również w Malborku i pobliskich powiatach. Przez pierwsze lata istnienia gazeta borykała się z wieloma trudnościami materialnymi i organizacyjnymi, dlatego ukazywała się tylko raz w tygodniu. W 1927 r. podjęto próbę zwiększenia rangi pisma. Dzięki wysiłkom Hermanna Schulza, Paula Schulza, Franza Rudnitzkiego zaczęło się ono ukazywać już codziennie. W wymienionym roku „Freie Presse” prenumerowało tysiąc osób, później udało się zwiększyć nakład do czterech tysięcy egzemplarzy. Redakcja częściowo zamieszczała przedruki z „Königsberger Zeitung” oraz z berlińskiej „Konzentration”. Na kształt „Freie Presse” duży wpływ mieli Paul Schmidt i Paul Schulz, a od 1930 r. Rudolf Haetzel. W lutym 1933 r. gazeta, podobnie jak inne lewicowe pisma w Niemczech przestała się ukazywać. Obok wspomnianej już „Elbinger Zeitung „ pismem o profilu zachowawczym – jednak o mniejszych wpływach – był „Elbinger Tageblatt”. Ukazywał się on w latach 1924 – 1933. Naczelnym redaktorem i wydawcą pisma był Alfred Seifert. Jego nakład w 1928 r. wynosił blisko 7 tysięcy egzemplarzy, później – 24 tysięcy. Początkowo pełny tytuł gazety brzmiał „Elbinger Tageblatt. Tolkemiter Stadtblatt”, a od początku 1933 r. – „Elbinger Tageblatt. Westpreussische Rundschau. Tolkemiter Stadtblatt”. Dziennik posiadał dodatki „Elbinger Erzähler”, „Elbinger Heimblatt”, na łamach których publikowano wiersze i artykuły dotyczące Elbląga i okolic. W pierwszym okresie istnienia dziennik liczył sześć stron , później – osiem, a wydanie sobotnio – niedzielne wzbogacono dwustronnicowym dodatkiem utrzymanym w lżejszym tonie. Od 1926 r. ukazywał się co miesiąc dodatek „Elbinger Heimblatt”, który zawierał wiersze, powieści i materiały dotyczące Elbląga. Od początku lat trzydziestych w gazecie częsciej zamieszczano zdjęcia, w tym również lokalnych działaczy nazistowskich. Od tego okresu gazeta sympatyzowała z nazistami ; odnajdujemy również na jej łamach publikacje o wyraźnym oddźwięku antysemickim. Jeszcze przed dojściem do władzy elbląscy narodowi socjaliści, pod koniec lat dwudziestych zaczęli wydawać gazetkę „Wahlkampf”. Pismo mające w dużej mierze charakter przedwyborczej gazetki wychodziło nieregularnie i w małym nakładzie. Od maja 1932 r. zmieniło nazwę na „Befehl”. Także i to pismo było wydawane nieregularnie, ale jego nakład - według źródeł nazistowskich dochodził do 12 tysięcy egzemplarzy. Nie była to jednak - jak ją ocenia badacz prasy elbląskiej Marek Andrzejewski – typowa gazeta, ale kilkustronicowy propagandowy druk. Czołową nazistowską elbląską gazetą była wspomniana już „Westpreussische Zeitung”. Ukazywała się ona od listopada 1933 roku. Pod koniec tegoż roku prenumerowało ją 3 – 4 tysiące osób, a w 1939 r. jej nakład przekroczył 20 tysięcy egzemplarzy. Centrala „Westpreussische Zeitung mieściła się w Królewcu, zaś w Elblągu znajdowała się jej filia. W kwietniu 1943 r. z „Westpreussische Zeitung” i „Elbinger Zeitung” – odkupioną przez NSDAP – utworzono nową gazetę „Neue Elbinger Zeitung”. Wychodziła ona codziennie i obok propagandy nazistowskiej stawiała sobie za cel umacnianie więzi czytelników z miastem i okolicznymi powiatami. Przestała się ukazywać w końcu stycznia lub na początku lutego 1945 roku. Elbląg cieszył się także własnym czasopismem naukowym. Stanowiło je – reprezentujące wysoki poziom naukowy „Elbinger Jahrbuch” Wydawane było w latach 1920 – 1941 przez Elbinger Altertumsgesellschaft. Dominowała w nim problematyka historyczna, ale zamieszczano również na jego łamach artykuły z zakresu archeologii, etnografii , kultury i innych dziedzin. Periodyk redagowany był przez Bruno Ehrlicha. Łącznie w wymienionych latach ukazało się 16 tomów pisma.