Zielnik

Zielnik (łac. herbarium – zioło) – średniowieczny ogród przeznaczony do uprawy ziół leczniczych ; zbiór zasuszonych i sklasyfikowanych roślin z podaniem m.in. łac. nazwy, miejsca, daty ich znalezienia ; księgi o ziołach. Zioła znały najstarsze ludy zamieszkujące naszą planetę, po Asyryjczykach w spuściźnie zostało 660 glinianych tabliczek pochodzących z lat 1900-400 p.n.e., w tym opisanych jest blisko tysiąc roślin leczniczych (w tym rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecja, babka, koper i inne). Cennym dokumentem i kopalnią wiedzy o starożytnej farmacji jest papirus Ebersa (egipski dokument z XIV w. p.n.e., nazwany od nazwiska archeologa Georga Ebersa, który w 1862 r. kupił go od pewnego Egipcjanina). Opisano w nim ponad 800 leków, w znacznej mierze ziołowych, z których część jest aktualna i dziś. Ponad dwóch tysięcy lat przed naszą erą sięgają też tradycje ziołolecznictwa na terenach dzisiejszych Indii i Chin. Najstarszy znany zielnik chiński pochodzi z ok. 2700 r. p.n.e. i zawiera opis takich ziół, jak żeń-szeń, konopie, imbir, gencjana itd. Liczba ziół, które początkowo opisywano była skromna, obejmowała około 300 gatunków. Upadek Rzymu przyniósł zagładę dużej części starożytnej wiedzy leczniczej. Pewne ożywienie nastąpiło dopiero wraz z powstaniem pierwszych klasztorów w VI wieku. Przy klasztorach zakładano ogródki, w których uprawiano rośliny lecznicze. Tym większą wdzięczność winniśmy ówczesnym zakonnikom, dzięki którym przetrwała starożytna wiedza przyrodnicza. Przyczynili się do tego zwłaszcza benedyktyni, słynący z mrówczej pracowitości. Latami przepisywali ocalałe podczas wojen i najazdów księgi autorów starożytnych. Wybitne zasługi dla zielarstwa położyli benedyktyni z Salerno w X-XI w. Dziełem ich był Regimen Sanitatis salernitanorum, zawierający cenne informacje o ziołach leczniczych oraz przepisy dietetyczne. Zakonnicy nie ograniczali się do korzystania ze starożytnych przekazów greckich i rzymskich oraz własnych obserwacji, ale uzupełniali wiedzę, czerpiąc ją z arabskiego świata naukowego. Wybitą postacią był Awicenna z Buchary (XI-XII w.), a nieco później Ibn Al-Beithar. Ten ostatni opisał około 1400 roślin, z których większość zbadał osobiście. Powstała szkoła medyczna w Salerno szczególny rozgłos zyskała w okresie krucjat, gdy rycerze wracający z Ziemi Świętej przybywali tłumnie do tego miasta, by leczyć swe rany i choroby. Wielkie zasługi dla rozwoju ziołolecznictwa mieli Arabowie. Rozpowszechnili oni lecznicze surowce roślinne wywodzące się z Indii i Chin i wprowadzili w basenie Morza Śródziemnego uprawę takich roślin, jak ryż, trzcina cukrowa i bawełna. Odkrycie przez Kolumba Ameryki, a przez Vasco da Gama drogi morskiej do Indii wzbogaciło asortyment roślin leczniczych o wiele nowych gatunków, jak pochodzące z Ameryki drzewo chinowe i balsamowe, krzew kokainowy, kakaowiec, papryka, wanilia i ziemniak oraz liczne leki i przyprawy wywodzące się z Indii. XVI wiek był wiekiem zielników, rozwojem nauki o roślinach. Pierwszym ciągłym tekstem (liczącym ok. 900 stron) w języku polskim był zielnik : „O ziołach i mocy ich” autorstwa Stefana Falimirza, zaraz po nim zielnik Spiczyńskiego oraz Szymona z Łowicza, autora encyklopedii lekarskiej. Zielniki zawierały nie tylko opisy roślin, ale również porady kulinarne, gospodarcze, ogrodnicze i były bogato ilustrowane. Rozpoczęło się naukowe opisywanie nowych roślin i surowców leczniczych, a upowszechniony już wtedy wynalazek druku umożliwił popularyzowanie wiedzy o lekach. W okresie Odrodzenia pojawiły się pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopedii zielarskich, odgrywające rolę poradników lekarskich. Około 1481 r. ukazało się w Rzymie „Herbarium”, którego autorem był Apuleius Platonicus, a w 1491 r. został wydany w Moguncji Ortus sanitatis (Ogród zdrowia), który znalazł naśladowców w wielu krajach. Ze względu na medyczny charakter i praktyczne zastosowanie zawartych w nich informacji księgi takie były wyjątkowo cenione i poszukiwane. Początkowo zielniki wydawano w języku łacińskim, czego przykładem jest inkunabuł „Herbarius” wydany w Passau w 1485 r. drukowany przez znanego drukarza Johannesa Petriego (1441-1511), zajmującego się głównie drukiem ksiąg medycznych i astronomicznych. Biblioteka Elbląska posiada jedyny egzemplarz tego druku z 1485 roku. Pozostałe posiadają Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (1486) i Ossolineum we Wrocławiu. Opisany druk pod względem edytorskim i ilustracyjnym w dużej mierze nawiązuje do łacińskiego dzieła Herbarium wydanego w 1484 r. u P. Schöffera w Moguncji. Drzeworytnicze ilustracje są jeszcze w nim mało szczegółowe i dość schematyczne, jednak docenione przez ówczesnych m. in. L. Fuchsa i M. Siennika. Inkunabuł oprawiony w miękką pergaminową oprawę. Pracami nowatorskimi były herbarze Ottona Brunfelsa z lat 1530 - 1536 i Leonarda Fuchsa (1543). Wyróżniały się one prawidłowymi opisami roślin leczniczych oraz realistycznymi rycinami, szkicowanymi z natury. Do najważniejszych opracowań polskich tego typu należały : Herbarz polski Marcina z Urzędowa, napisany w połowie XVI w., ale wydany drukiem w Krakowie dopiero w 1595 r. w 22 lata po śmierci autora, oraz zielnik polski : „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią to jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków y mocy ziół wszelakich…” autorstwa Szymona Syreńskiego (Syreniusza), sławnego w XVII w. profesora Akademii Krakowskiej, lekarza, botanika, badacza leczniczych ziół, najwybitniejszego z polskich zielnikarzy. Druk wydano w 1613 r. w Krakowie, w drukarni Bazylego Skalskiego, którego wydanie było możliwe dzięki wsparciu finansowemu Anny Wazówny. To największy polski zielnik, zawierający opisy 765 gatunków roślin (liczącego 1500 stron wielkiego formatu), był w owych czasach najobszerniejszym opracowaniem dotyczącym ziołolecznictwa w Europie. Użytkowy charakter pracy podkreśla długi tytuł zielnika, z którego dowiedzieć się, że był przeznaczony dla lekarzy, aptekarzy, cyrulików, barbierzy, rostrucharzy, końskich lekarzy, masztalerzy, ogrodników, kucharzy, szynkarzy, gospodarzy, mamek, pań i panien. Można w nim znaleźć nie tylko recepty leków roślinnych, ale i przepisy potraw, sposoby leczenia bydła domowego, odnotowane są dawne zwyczaje i obrzędy związane z roślinami. Przy większej części opisów zamieszczane są drzeworyty z roślinami kwitnącymi wraz z korzeniem, a niekiedy z owocami i nasionami. Zawarte w zielniku porady stwarzały dla wielu chorych szansę wyzdrowienia. Druk oprawny w dębową okładzinę z obleczeniem skórzanym, ozdobiony ślepymi tłoczeniami, mosiężnymi okuciami i zapinkami. W pierwszych wiekach historii zielników na naszych ziemiach tworzeniem ich zajmowali się głównie lekarze i szlachcianki. W XVI i XVII w. pojawiły się liczne wydania herbariuszy w językach narodowych. Przykładami takich druków może być, wydany w języku niemieckim „Neuw Kreuterbuch mit schönen künstlichen und lieblichen Figuren und Conterfeyten aller Gewächss der Kreuter, Wurzeln, Blumen, Frücht …autorstwa Jacoba Theodora von Bergzabern (znanym bardziej jako Theodorus Jacobus Tabernaemontanus), wydany w 1588 r. we Frankfurcie nad Menem w oficynie Nicolasa Basse. Autor przedstawił ok. 3000 ziół i przedstawił ich zastosowanie w medycynie dla ludzi i zwierząt. Ozdobą wydania są liczne (2250), pięknie ręcznie kolorowane ryciny drzeworytnicze. Teksty opisów oparte są na zielnikach Bocka, Fuchsa i Mattioliego. Wydanie opatrzono rejestrami w 10 językach. Dzieło i dokonania autora zostały w latach późniejszych docenione przez twórcę systematyki, botanika Karola Linneusza i uhonorowane w nazwie jednego z ziół – Amsonii nadreńskiej (amsonia tebernaemontana).Oprawa z dębowymi okładzinami i obleczeniem z białej, świńskiej, ślepo tłoczonej skóry oraz z mosiężnymi okuciami i zapinkami. W miarę rozwoju nauk botanicznych ilustracje zyskiwały na dokładności. Takim przykładem posiadania przez Bibliotekę w Elblągu jest „Botanisches Bilderbuch für die Jugend und die Freunde der Pflanzenkunde” wydany w 4 częściach w Lipsku w latach 1794-1801 r. Opracowany przez botaników Friedricha Drevs’a i Friedricha-Gottloba Haynego. Opatrzony w miedziorytnicze, kolorowane ręcznie ilustracje prezentujące już bardzo wysoki poziom i to zarówno pod względem naukowym jak i artystycznym. Ze względu na swą dekoracyjność druki te były chętnie poszukiwane. Opisy roślin przygotowano w 4 językach. W skład edycji wchodzą 22 zeszyty zgrupowane w 4 części. Zarówno opisy jak i ilustracje wydrukowano na papierze czerpanym opatrzonym filigranami. Opisywany zbiór uzyskał proste, zeszytowe oprawy w momencie pozyskania do zbiorów Gimnazjum Elbląskiego. Ciekawym przykładem jest również wydanie z XIX w. : „Plantae officinales oder Sammlung offizineller Pflanzen mit lithographirten Abbildungen. Bd 3, Suppl.. – Bd. 1, wydany w Düsseldorfie w 1828-1833 w drukarni Arnz und Comp. Zielnik o wymiarach 48 cm zawiera bogato zdobione ilustracje. Biblioteka Elbląska posiada w swoich zasobach cenne zbiory, które są objęte pracami konserwatorskimi. Celem planowanych prac konserwatorskich jest przywrócenie wartości estetycznej i użytkowej wybranych obiektów, zabezpieczanie ich przed dalszym, postępującym niszczeniem i umożliwienie ekspozycji oraz digitalizacji. Opisane wyżej starodruki traktujące o właściwościach leczniczych poddano właśnie takiej konserwacji. Księgi zielarskie ubiegłych stuleci były przeznaczone dla wąskiego kręgu wtajemniczonych. Dziś o ziołach leczniczych prawie każdy chciałby coś wiedzieć. Zioła wracają do aptek, apteczek domowych, nabierają znaczenia w kosmetyce i w kuchni. Wiek XIX to rozwój nauk przyrodniczych, który spowodował zwrot w zielarstwie. Kolejne etapy rozwoju i znaczenia sztuki tworzenia zielników wiążą się z powstaniem nowoczesnych katedr historii naturalnej w ośrodkach uniwersyteckich. Obecnie zielniki są standardowym składnikiem instytucji naukowo-badawczych zajmujących się botaniką. Funkcjonują przy szkołach wyższych, instytutach badawczo-rozwojowych, ogrodach botanicznych, muzeach przyrodniczych. Obecnie do największych zbiorów w Polsce zalicza się ponad półmilionowe kolekcje, które prowadzą Krakowski Zielnik Instytutu Botaniki PAN i Zielnik Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego. Ponad 300 tys. arkuszy znajduje się także w zielnikach uniwersytetów w Krakowie, Łodzi, Lublinie i Warszawie. Zasoby polskich herbariów choć w starannych tekturowych tekach, z kartami przekładanymi miękką bibułą wypełniają szafy zakładów naukowych i tak prezentują się skromnie na tle największych herbariów świata. Zioła na tyle stały się dzisiaj modne, a zainteresowanie przybrało takie rozmiary, że wszelkie publikacje na temat zielarstwa znikają błyskawicznie z księgarń.

Źródła :
1/. Przemysław Kardas, „Najstarsze leki”, W : Żyjmy dłużej" , 1999, Nr 12,
2/. Mariola Kukier-Wyrwicka, Zielniki – historia
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zielnik
3/. Inkunabuł : „Herbarius” Johannesa Petriego, Passau, 1485, Sygn. Inc.II.4
4/. Starodruk : „Neuw Kreuterbuch mit schönen künstlichen und lieblichen Figuren und Conterfeyten aller Gewächss der Kreuter, Wurzeln, Blumen, Frücht…” Jacoba Theodora von Bergzabern (łac. : Theodorus Jacobus Tabernaemontanus), wydany w 1588 r. we Frankfurcie nad Menem, Sygn. Ob.6.IV.174
5/. Starodruk : „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią to jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków y mocy ziół wszelakich…” Szymona Syreńskiego (Syreniusza), Kraków, 1613 r. Sygn. Pol.7.IV.41
6/. Starodruk : „Botanisches Bilderbuch für die Jugend und die Freunde der Pflanzenkunde” wydany w 4 częściach w Lipsku w latach 1794-1801 r. opracowany przez botaników Friedricha Drevs’a i Friedricha-Gottloba Haynego. Sygn. 219616
7/. „Plantae officinales oder Sammlung offizineller Pflanzen mit lithographirten Abbildungen. Bd 3, Suppl.. – Bd. 1, wydany w Düsseldorfie w 1828-1833 w drukarni Arnz und Comp. Sygn. 99439
8/. Izabella Kiljańska, Hanna Mokowska, Zielnik Polski, Wwa 1988
9/. Dorota Jutrzenka-Supryn, Elżbieta Lewandowska, „Konserwacja zbiorów zabytkowych Biblioteki Elbląskiej” http://www.bibliotekaelblaska.pl/pl/news/370/0/konserwacja_zbiorow_zabyt...