Sztambuch (pamiętnik)

Sztambuch ( z niem. das Stammbuch, z łac.album amicorum, ang. book of friendship) – czyli niewielki, podręczny pamiętnik. Był bardzo popularny od początku XVI do końca XVIII w. wśród studentów w Niemczech, Polsce, Holandii, Skandynawii i na Węgrzech. Sztambuchy są niezwykle cennym źródłem historycznym, służącym do poznania dziejów studenckich organizacji których działalność przed wybuchem Wiosny Ludów była niemal całkowicie zakazana. Członkowie bractw wymyślili, w celu zachowania ostrożności, specjalne kryptograficzne pismo, którego używali, wpisując się do sztambuchów. Często używane słowo "album" pochodzi od alb, na których w starożytnym Rzymie notowano sprawozdania z codziennych wydarzeń. Później "albusem" nazwano białą tablicę, na której czarnymi literami zapisywano publiczne obwieszczenia. Do sztambucha wpisywano się najczęściej przy okazji pożegnań, po ukończeniu studiów uniwersyteckich. Studenci, wpisując się sobie nawzajem, zapewniali się o przyjaźni i życzyli sobie powodzenia na przyszłość. Prośba o wpis była dowodem zaufania i przyjaźni, dlatego każdemu wpisującemu się zależało, aby jego tekst i ewentualna ilustracja była niebanalna i staranna. O napisanie kilku słów w swoich albumach studenci prosili też profesorów, księży i różne znane osobistości. Wpis osoby stojącej wysoko w hierarchii społecznej była dla studenta okazją do poznania przyszłego protektora, a jego autograf mógł być wykorzystany jako pismo polecające w dalszej nauce właściciela sztambucha. Po prawej stronie karty pamiętnika wpisywano wierszyki, cytaty z dzieł, fragmenty piosenek, sentencje powiedzenia, przysłowia i życzenia, lewa strona była przeznaczona na ilustracje. Tematem wpisów było życie studenckie i wszelkie, wspólnie przeżyte przygody. Mile widziane było motto. Obowiązkowa była dedykacja. Do tekstu dołączano rysunki, grafiki, wycinanki z papieru i różne obrazki. Do najładniejszych ilustracji należały grafiki wykonane piórkiem. Ci, którym brakowało talentu malarskiego, mogli kupować gotowe kartki do sztambucha z pięknymi grafikami. Za historyczną i geograficzną kolebkę tradycji pisania sztambuchów uznawana jest miejscowość Wittenberg w Niemczech. Najstarszym, znanym egzemplarzem jest sztambuch Clauda de Senarclens’a, pochodzący z lat 1545-1559. Inny, najstarszy album to pamiętnik Duńczyka Stefphanusa van Rhemen z Arnhem z lat 1556-1561. W Polsce, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu posiada sztambuch z podpisami królowej Bony, Jana Kochanowskiego, św. Karola Boromeusza i Jana Pawła Woronicza . Najstarszy wpis pochodzi z 1458 r. - jest to autograf królowej Sonki (Zofii) Holszańskiej, czwartej żony Władysława II Jagiełły, ostatnie podpisy datowane są na 1881 r. W sumie zebrano w sztambuchu 175 podpisów. Książka powstała najprawdopodobniej w Galicji latach 80. XIX w., pomyślana była jako podręcznik do nauki historii Polski "dla pensji wyższych męskich i żeńskich". Autor książki kopiował podpisy na kalkę. Widać wyraźnie, że była to osoba, która zawodowo zajmowała się starymi rękopisami . Dokładnie odwzorowany został nie tylko charakter pisma danej osoby, ale także grubość liter (pióra czy stalówki, którym pisano). Źródłem, z którego kopiowano podpisy, była zapewne Księga Bractwa Miłosierdzia zachowana w Krakowie oraz Akta Kapituły Krakowskiej . Autor posłużył się też najprawdopodobniej prywatną korespondencją królewską. Autografy zostały pogrupowane: królowie, dygnitarze, księża, uczeni, wojskowi, święci. Książka ma format niewielkiego pamiętnika. Wyczytać z niej można nie tylko historię Polski, ale także historię pisma polskiego. Sztambuch można oglądać w Dziale Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej. W Archiwum Państwowym w Toruniu pod sygnaturą XII-16 zachował się wytworny sztambuch, studiującego w Królewcu w latach 1762-1764 młodego Wachschlagera, z lat 1763 po wiek dojrzały, tj. 1799 r. Jest to pamiętnik składający się ze stu kart czerpanego papieru złoconych na obrzeżu, okładka powleczona skórą ze złoceniami. Kartę tytułową z napisem „Johann Michael Wachschlager” zdobią dwa herby: Wachschlagerów i toruńskich Nałęczów, poniżej napis „Koenigsberg” (Królewiec) i data: 1 stycznia 1763 r. Wnętrze zapełniają dedykacje i sentencje, m.in. po grecku i łacinie. Wiele kart zdobią samodzielne ilustracje, niektóre być może autorstwa młodego Jana Michała. Jedna z grafik, rysunek z datą 22 lipca 1799 r., przypisywana jest Franciszkowi Smuglewiczowi żyjącemu w latach 1745-1807. Franciszek reprezentował klasycyzm o reminiscencjach baroku. Drugi z braci Smuglewiczów, Antoni, był raczej malarzem teatralnym, dekoratorem wnętrz kaplic i m.in. klatki schodowej Zamku Ujazdowskiego. Obydwaj bracia przebywali krótko w Toruniu. Dopiero w XIX w., po wynalezieniu fotografii, w sztambuchach pojawiły się zdjęcia przyjaciół. Moda na sztambuchy niestety przeminęła. Elbląska Biblioteka Miejska posiadała w swych zbiorach około tuzina sztambuchów, które powstały na przestrzeni czterech wieków. Zwyczaj posiadania sztambuchów, rozpowszechniony głównie w Niemczech zapoczątkowany został przez warstwę szlachecką, która z zamiłowaniem oddawała się heraldyce i badaniu własnych korzeni. Początkowo sztambuchy miały więc formę zbiorów herbów rodowych i drzew genealogicznych. Wkrótce zaczęto dodawać do nich godła przyjaciół i znajomych, następnie uzupełniane o dodatkowe informacje o wzmiankowanych, wspomnienia o wspólnie przeżytych wydarzeniach, motta, cytaty etc. Sztambuchy stawały się coraz bardziej treściwe, ozdobne, dekoracyjnie wzbogacone o rysunki i malunki. Sztambuch w takiej postaci rozpowszechnił się szybko wśród mieszczaństwa, artystów, uczonych i studentów, stając się osobistą księgą pamiątkową oraz źródłem biograficznym przydatnym dla heraldyków oraz historyków kultury i literatury. „Elbinger Jahrbuch” z 1929 r. (z. 8), Hannsa Bauera dotyczy dwóch elbląskich sztambuchów. Pierwszy, prowadzony przez Jana Myliusa w latach 1598-1629, rektora Gimnazjum Elbląskiego. Wypełniają go wpisy i sentencje dedykowane Myliusowi przez jego byłych wykładowców, uczonych oraz ludzi pióra. Nie ma w nim ani jednego wpisu po niemiecku, większość jest w powszechnie używanej łacinie, pojedyńcze wpisy są po grecku lub hebrajsku. Drugi z omawianych sztambuchów należał do mieszczanina Hansa von Bodeck (1582-1658), należącego do znanych ludzi Elbląga. Jego dziadek był burmistrzem, a ojciec radnym tego miasta. Podobnie jak wielu innych młodych ludzi z bogatych rodzin, Hans jeździł po Europie : Szwajcaria, Holandia, Anglia, różne części Niemiec (w tym studia,) czego efektem było zapełnianie stron swojego pamiętnika autografami, przysłowiami, rysunkami, sentencjami – zaczynając od ludowych mądrości na wspominkach z czasów studenckich i uwagach o kobietach, miłości i pieniądzach kończąc. Sztambuch von Bodeck'a składał się z trzech części i dokumentował poszczególne etapy życia właściciela, podróże, okresy nauki i studiów. Sztambuch zawierał 256 wpisów i obejmował okres od 1597 – 1609. Innym przykładem jest pamiętnik anonimowej elblążanki, w którym początek zapisków datuje się na 21 września 1825 r., kończąc wpis na dacie 20 maja 1830. Na pierwszej stronie autorka opisuje przedmioty i zajęcia w nowym roku szkolnym. Album posiada oprawę tekturową, wzorzystą w niebieskim odcieniu (brak tylnej strony okładki). Pomiędzy stronami pamiętnika zachowały się zasuszone liście, kwiatki, serduszka, obrazki wycięte z papieru (w formie wycinanki). Pamiętnik służył właścicielce nie tylko jako dziennik, ale też pełnił funkcję sztambucha - albumu na okolicznościowe wiersze i wpisy od bliskich. Wszystkie kartki sztambucha posiadają znaki wodne w postaci zwierząt oraz liści. Zachowany jest również : „Pamiętnik (sztambuch) elbląski nieznanej właścicielki : zapisy z Elbląga, Malborka, Sztumu oraz z miejscowości : Bärwalde, Bierwalde, Neumünstenberg, Schönsee, Stutthof obejmujący lata 1871-1891. Pamiętnik oprawny w zielone płótno, zapinany na klamrę z wytłoczonym złotym napisem "Poesie" wśród ozdobnych złoconych floresów (złocenia na obrzeżu kart). Sztambuch zawiera wpisy nieuporządkowane chronologicznie. Pierwszy wpis pochodzi z 1871, ostatni z 1891 roku. Autorkami wpisów były kobiety, przyjaciółki właścicielki tegoż pamiętnika. Sztambuchy nie oferują nigdy spójnego i pełnego obrazu przeszłości i czytanie dzieł tego typu w celu tylko zdobywania wiedzy historycznej jest mylące, jednak nie oznacza, że nie stają się źródłem dla badaczy i historyków. Wspomnijmy iż wyraz „pamiętnik” w dawnej polszczyźnie to również człowiek, który dużo pamięta, a zapisane na papierze przeżycia, wpisy i dedykacje upamiętniają jakieś zdarzenie lub osobę. Dobrze jest pamiętać, wspominać – aby nie wszystko umarło „NON OMNIS MORIAR” .

Źródła :
1/ http://pl.wikipedia.org/wiki/Sztambuch
2/ Aleksander Kotlewski (Towarzystwo Bibliofilów Polskich)- "Jan Michał Wachschlager"
http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPubli...
3/ Słownik Języka Polskiego, Wwa, 1995
4/ Elbinger Jahrbuch", zeszyt 8, 1929 r. “Alt-Elbinger Stammbücher in der Stadtbücherei” – (syg. 106080)
5/ Tagebuch einer Elbingerin (1825-1830) (syg. Rps. 708/I)
6/ Pamiętnik (sztambuch) elbląski nieznanej właścicielki : Zapisy z Elbląga, Malborka, Sztumu oraz z miejscowości : Bärwalde, Bierwalde, Neumünstenberg, Schönsee, Stutthof 1871-1891 (syg. Rps 684/I)
7/ Gazeta Wyborcza (Poznań)z dnia 05 listopada 2003, s. 2.

Tł. z niem. : Joanna Szkolnicka