Z dziejów Biblioteki Elbląskiej (cz. 1)

Początki dzisiejszej Biblioteki Elbląskiej związane są genetycznie z biblioteką, którą założono ponad 400 lat temu przy Gimnazjum Elbląskim. Powstało ono w 1535 r. jako pierwsza w Polsce średnia szkoła protestancka (innowiercza). Jej organizatorem z ramienia władz miejskich był Wilhelm Gnapheus (1493-1568), zwolennik reformacji, który wcześniej kierował gimnazjum Hadze, a następnie opuścił kraj w obawie przed prześladowaniami religijnymi, i w 1531 r. przybył do Elbląga. Gnapheus miał szersze plany związane z kierowana przez siebie szkołą, chciał przekształcić ją w uniwersytet. Niestety, nie zostały one zrealizowane. Koniecznym elementem kształcenia gimnazjalnego była biblioteka. Do jej utworzenia nie doszło jednak ani w okresie sprawowania funkcji rektora przez Gnapheusa, ani też za kilku jego następców. Nie wiadomo, jakie okoliczności na to nie pozwoliły. Być może w okresie walk o zwycięstwo reformacji i oficjalnego uznania wyznania luterańskiego w Elblągu władze miasta nie przejawiały zbyt dużo troski w tej sprawie. Powstanie biblioteki mogły też opóźniać zbyt częste zmiany na stanowisku rektora.Sytuacja zmieniła się dopiero w końcu XVI w. Gimnazjum otrzymało wówczas nowy budynek (1599), zatrudniono nowych profesorów i zwiększono liczbę nauczanych przedmiotów. Zaczęły także napływać książki pochodzące z darów. Pierwsza informacja na ten temat pochodzi z 1587 r., gdy do rak rektora Tomasza Rotusa (1586-1596) trafiło dzieło Bartłomieja Sculteta pt. Gnomonice de solariis, wydana w 1572 r. Przekazał ją Maciej Menius, profesor matematyki i bibliotekarz królewieckiej Albertyny. W dedykacji mowa jest o przekazaniu ksiązki „Bibliotece, która w Elblągu organizują dobrzy ludzie”. Jej tworzenie musiało się więc już wówczas zacząć. Znane są także inne książki, które otrzymał Rotus. Jednak formalnie w czasie sprawowania przez niego urzędu do powstania biblioteki nie doszło.
Gdy w 1599 r. otwarto nowy gmach gimnazjum, to jedną z sal przeznaczono na bibliotekę. Wyposażono ja w szafy i szafki na książki, pulpity do czytania, skrzynie na inne zbiory, np. minerały, zabytki archeologiczne, monety, okazy zwierząt itp. W mowie wygłoszonej 7 grudnia 1599 r. z okazji otwarcia nowego budynku rektor Jan Mylius zaapelował o przekazywanie książek nowej bibliotece. Z dedykacji zamieszczonych w książkach wiadomo, że to wezwanie nie pozostało bez odzewu.
W 1601 r. do biblioteki trafiły jako dar zbiory zmarłego rajcy Andrzeja Meandra, które przekazało wdowa, jak też księgozbiór burmistrza Alberta Isindorfa, liczące po kilkadziesiąt woluminów. Jednocześnie zakupiono 150-200 książek po zmarłym Tomaszu Rotusie. Rok 1601 uznaje się za początek biblioteki gimnazjalnej. Funkcja bibliotekarza łączona była prawie zawsze ze stanowiskiem rektora gimnazjum, co niewątpliwie zwiększało jej znaczenie. Biblioteka otwarta była tylko w środy i soboty od 14 do 16 godz. W czasie wakacji i zimą była nieczynna. Korzystanie z zbiorów określał regulamin. Np. nie można było robić notatek atramentem, aby nie zabrudzić książek. W zasadzie książek niewypożyczano, chyba że za specjalnym pozwoleniem rektora lub protoscholarchy- rajcy odpowiedzialnego w radzie miejskiej za sprawy gimnazjum. O randze biblioteki świadczył jej zasób. Pochodził on z dwóch źródeł: darów i zakupów. W 1613-1614 r. bracia Jan i Zachariasz Barthowie, lekarze elbląscy, przekazali część swojego księgozbioru- około 150 woluminów. Wymienić należy jeszcze dwa takiego hojne dary: Henryka Loitza, który w 1660 r. oddał około 400 książek i rodzinę Meienreis, która w 1714 r. podarowała 263 książki po Samulelu Meienreisie (zm. 1604 ). Ważnym źródłem wzbogacania zbiorów były też zakupy książek. Niestety, nie było stałego funduszu na ten cel. Część środków przekazywała rada miejska. Uległy one zmniejszeniu po 1635 r., gdy założyła ona swoją bibliotekę na ratuszu. Pewne środki pochodziły z dobrowolnych wpłat i wpływów z loterii. W XVIII w. rektorzy Gimnazjum postarali się o powstanie stałego źródła finansowania zakupów książek, co w końcu zostało uwieńczone sukcesem. W wyniku I rozbioru Polski Elbląg znalazł się pod panowaniem Prus. W mieście doszło do pewnych zmian ustrojowych, polegających głownie na zwiększeniu uprawnień władz pruskich. Jednak kontrola nad szkołą i biblioteką pozostała nadal w rękach organów miejskich. W 1781 r. zarządziły one przeprowadzenie w bibliotece skontrum. Dzięki temu posiadamy dość dokładne dane na temat stanu księgozbioru. Składał się on z 181 rękopisów, 4137 woluminów, i 111 map. Podzielony był na siedem działów: Teologia, Prawo, Medycyna, Filozofia, Matematyka, Historia, Humanistyka (w istocie literatura). Najwięcej było książek teologicznych. Blisko połowa z nich została wydana w drukarniach niemieckich. Około 70-80 % książek napisana była w języku łacińskim, drugie miejsce zajmował język niemiecki. Okres wojen napoleońskich był dla Gimnazjum i biblioteki niepomyślny. Po zajęciu Elbląga przez wojska francuskie w czerwcu 1807 r. umieszczono w nim szpital wojskowy, a zbiory przeniesiono do kościoła NMP. W 1809 r. ponownie znalazły się w Gimnazjum, ale umieszczono je w przyziemiu. W 1810 r. władze miasta przekazały bibliotece około 1500 woluminów ze zbioru radcy kamery wojny i domen Schefflera. W 1816 r, wróciły do biblioteki niektóre rękopisy i książki zabrane w 1807 r. do Muzeum i Biblioteki Narodowej w Paryżu ( nie oddano m.in. rękopisu „kroniki pruskiej” Jana z Posilge).
W 1821 r. doszło do połączenia biblioteki gimnazjalnej i biblioteki na ratuszu. Nowa książnica otrzymała nazwę Biblioteki Miejskiej (Stadtbibliothek). Jej zbiory miały być udostępniane wszystkim mieszkańcom Elbląga dwa razy w tygodniu. W 1843 r. nastąpiło oddzielenie Gimnazjum od biblioteki. Szkoła została przejęta przez państwo, biblioteka zaś pozostała własnością miasta, które zobowiązało się do jej utrzymywania. Pozostała ona jednak nadal w Gmachu Gimnazjum.